Խաչատուր Աբովյան

Ծնվել է հոկտեմբերի 15-ին, Քանաքեռ գյուղում (այժմ Երևանի կազմում): Նախնական կրթությունն ստացել է Էջմիածնի վանական դպրոցում (1819-1822), ապա 1824-1826-ին սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, որտեղ աշակերտել է Պ. Ղարադաղցուն, Հարություն Ալամդարյանին:   

1827-1828-ին ուսուցչություն է արել Հաղպատի և Սանահինի վանական դպրոցներում, 1829-1930-ին Էջմիածնում եղել է կաթողիկոսի և սինոդի թարգմանիչ ու քարտուղար: 1829-ի հոկտեմբերի 9-ին Դորպատի (այժմ` Տարտու) համալսարանի պրոֆեսոր Ֆ. Պարրոտի արշավախմբի հետ Աբովյանը բարձրացել է Արարատ լեռան գագաթը և այդ «սրբապղծության» համար հալածվել հոգևորականների կողմից: Պարրոտի աջակցությամբ, 1830-1835-ին (պետական թոշակով) ուսանելել է Դորպատի համալսարանում, հատուկ ծրագրով պատրաստվել ուսուցչական գործունեության: Ուսումնասիրել է բնական և հասարակական գիտություններ, լեզուներ (գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, լատիներեն), եվրոպական գրականություն, փիլիսոփայություն, երաժշտություն, արհեստներ: 1837-1943-ին աշխատել է Թիֆլիսում իբրև գավառական դպրոցի տեսուչ: Նույնպիսի պաշտոնով 1843-ին աշխատել է Երևանում: 1848-ի մարտին նշանակվել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի տեսուչ: 1848-ի ապրիլի 2 (14)-ին անհայտացել է: Աբովյանի վախճանի հանգամանքները վերջնականապես պարզված չեն: 

Մեծ է Աբովյանի դերը հայ հասարակական կյանքի առաջընթացում: Նրա լուսավորչական գործունեությունը պայծառ էջեր բացեց հայ մանկավարժության պատմության մեջ: Հայ նոր գրականության հիմնադրի «Վերք Հայաստանի» վեպը մայր ժողովրդի գեղարվեստական աշխարհըմբռնման անզուգական վկայագիրն է: Նա գտնվում էր նաև իր ազգի քաղաքական կողմնորոշման կարևոր դիտակետում: Աբովյանը գրապայքարում աշխարհաբար գրական լեզվի դատը պաշտպանող առաջամարտիկն էր: Նոր լեզվի գործադրման նրա փորձերը փայլուն արդյունքներ տվեցին. Աբովյանը խոսեց մի հրեղեն ու անկրկնելի աշխարհաբարով` «հարիր հազարի» անունից:

Աբովյանը թողել է գրական հարուստ ժառանգություն` հայերեն, ռուսերեն, գերմաներեն: Առաջին բանաստեղծությունները (գրաբար) արտացոլել են Աբովյանի ռոմանտիկ աշխարհընկալումը («Կարօտութիւն նախնի վայելչութեանց հայրենեաց իմոց», 1824, «Սրբաճեմ ոտից տեառն գթութեանց», 1824): 1920-ական թվականներին գրել է սիրո և կարոտի տաղեր:

Նրան մտատանջել են անհատի և հայրենիքի ճակատագրերը, երազանքի և աններդաշնակ իրականության հակադրությունները («Զգացմունք ցաւալի սրտիս...», «Զի՞նչ այս դառն հարուած...», «Գարուն», «Սէր առ հայերնիս», 1831-35):

Գրել է առակներ, պատմվածքներ, ուղեգրություններ, ճամփորդական խորհրդածություններ («Պարապ վախտի խաղալիք», 1838-41, «Թուրքի ախչիկը», «Նոր վերելք Արարատի գագաթը», 1847):

Հայ նոր գրականության մեջ շրջադարձային եղավ Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» (1841, հրատարակվել է 1858-ին) պատմավեպը: Այն առաջին հայ վեպն է, որով էլ սկզբնավորվել է հայկական ռոմանտիզմը: Վեպում պատկերված են հայ ժողովրդի վիճակը Պարսկաստանի ու Թուրքիայի տիրապետության օրոք, նրա ազգային-ազատագրական պայքարը և Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին: Աբովյանը ցույց է տվել հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի ողբերգությունը, հայրենիքի վերածնության հույսը կապել ազգային համախմբման, կրթության ու լուսավորության տարածման հետ:

Աբովյանը ազգապահպան կարևոր գործոն է համարել լեզուն և հավատը, ժողովրդին հասկանալի աշխարհաբարը դարձրել է գրական լեզու: Աբովյանը առաջ է քաշել ընդհանուր գրագիտության խնդիրը, մարդու բարոյական կատարելագործման ուղին տեսել գեղեցիկ արվեստների ու լուսավորության տարածման մեջ:

Աբովյանի ստեղծագործություններն արժեքավոր ներդրում են հայ նոր պատմագրության մեջ («Մեկ երկու խոսք էլ հայոց վրա», «Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները»): Ըստ նրա` պատմական անցյալը պետք է դառնա ազատագրական պայքարի արդիական հարցերը լուծելու ազդակ:

Անվանի հայագետի լեզվաբանական գործունեությունը լայն ընդգրկումներ ուներ. տեսական լեզվաբանության հարցեր, լեզվի գործնական ուսուցում, դասագրքերի մշակում, պատրաստում, լեզվի ավանդման մեթոդիկա, հայերենի մեթոդիկա, հայերենի պատմություն, համեմատական քերականության հարցեր և այլն: Իր կարևոր դրույթների զգալի մասը նա ներկայացրել է հռչակավոր «Նախաշավիղում» (երկու մասով) և նրա առաջին մասին կցված հավելվածում: Այս աշխատության առաջին մասը, որը տպագրվել է հեղինակի կենդանության օրոք, ընդգրկում է քերականականնախագիտելիքներ, ընթերցանության նյութ` աշխարհաբար լեզվով: Երկրորդ մասը, որը լույս է տեսել 1950-ին հեղինակի երկերի 5-րդ հատորում, նվիրված է գրաբարի քերականությանը (աշխարհաբար լեզվով)` աշխարհաբարի քերականական ձևերի զուգորդմամբ: Աբովյանը կազմել է նաև ռուսաց լեզվի ձեռնարկ («Նոր տեսական և գործնական քերականութիւն ռուսաց վասն հայոց», 1838-1839): Այստեղ նա մասնակիորեն կիրառել է պատմահամեմատական մեթոդը և որոշակի փաստարկումներով աշխատել է հաստատել հայերենի ցեղակցությունը ռուսերենի, գերմաներենի ու ֆրանսերենի հետ:

Աբովյանի մանկավարժական ըմբռնումները ձևավորվել են Ժան-Ժակ Ռուսոյի, Յո. Պեստալոցիի, Ֆրանկեի հայացքների ազդեցությամբ: Նրա մանկավարժական հայացքներն ու սկզբունքները մարմնավորված են «Նախաշաւիղ»-ում, «Պատմութիւն Տիգրանի կամ Բարոյական խրատներ մանուկների համար» վեպում (1840-ական թթ.):

Աբովյանը սկզբնավորել է հայ ազգագրությունը («Գիւղական տների կառուցուածքը», 1835, «Ակնարկ Թիֆլիսում ապրող հայերի կեանքի...», 1840), բանագիտությունը, հիմք դրել քրդագիտությանը Հայաստանում («Քրդեր», «Եզդիներ», 1846):

Թարգմանել է Հոմերոսի, Գյոթեի, Ֆ. Շիլլերի, Ն. Կարամզինի երկերից:

Մեծ էր Աբովյանի սերը հայ ժողովրդի, նրա մշակույթի ու լեզվի` հարազատ մայրենիի նկատմամբ: